Een aantal jaren geleden was ik in de Verenigde Staten. Vakantie aan de oostkust gaf inzicht in het leven van twee religieuze sektes: de Amish en de Shakers. Groeperingen met ogenschijnlijk veel overeenkomsten, met een gelijke motivatie, op een geheel andere visie op onderwijs uitkomen. Exponenten die de verschillen in standpunten in Nederland, zichtbaar maken.

De Shakers leefden (er zijn er nog maar een handvol), met de gedachte dat het leven op aarde een geschenk is dat maximaal benut moet worden. Verspilling, ook van talent, is een zonde. Zij stuurden de kinderen dan ook naar school, naar universiteiten om zo de talenten tot wasdom te laten komen. Ook door middel van technologie, de auto, de telefoon, geneeskunde, werd gezorgd voor optimalisatie van het dagelijks leven. Vooruitgang was een invulling van hun religieuze opvattingen.

De Amish zien het als hun taak hun samenleving zoals die was bij de start van de sekte, in stand te houden. Die opvatting komt op alle onderdelen van het leven terug: in de kleding, de rol van man en vrouw, de inzet van technologie enz. Kinderen van de Amish volgen onderwijs en met onze basisschoolleeftijd.

Beide groeperingen formuleren een extreem in het palet van functies die het onderwijs in een (onze) samenleving heeft. Onderwijs draagt bij aan het doorgeven van de cultuur over de generaties, aan innovatie en aan verbreding en verdieping van de kennis. Beide groeperingen laten ook zien wat er gebeurt bij zo’n eenzijdige focus: de Shakers hebben de component van instandhouding van de eigen groepering onderschat, de groepering bestaat nauwelijks meer. De Amish, in aantal een florerende groepering, rijdt nog echter met paard en wagen (de meest zichtbare uiting) en profiteert niet van de kennisontwikkeling van de afgelopen 100, 150 jaar. Een longontsteking is daar nog steeds dodelijk. De groepering heeft ook geen artsen, advocaten of rechters afkomstig uit de eigen geleding.

Elk onderwijssysteem, elke invulling van een onderwijssysteem, zal gericht moeten zijn op alle functies die onderwijs vervult. Kennis doorgeven, kennis vergaren, cultuur doorgeven, normen en waarden doorgeven enz. Een systeem gericht op persoonsvorming komt dan dicht bij de Amish. Immers: kennis en vaardigheden doen er toe. Een systeem gericht alleen op kennis en vaardigheden, dat de persoonsvorming onderwaardeert, teveel bij de Shakers.

Deze twee voorbeelden maken met extremen duidelijk dat een onderwijssysteem en inhoud van onderwijs, niet waardevrij is. Het is een weerspiegeling van de (gewenste) samenleving. In Nederland, waar de vele partijen in het parlement zichtbaar maken dat begrippen als progressief, conservatief, elitair, populair, links en rechts, opnieuw gerangschikt moeten worden, zal ook op dit punt een compromis gevonden moeten worden. Eén dominantie invulling is hierbij ongewenst. Elke dominantie invulling zal grote groepen in de Nederlandse samenleving onrecht aandoen.